20 Şubat 2011 Pazar
19 Şubat 2011 Cumartesi
VARIMIZ, VARLIĞIMIZ - ANA DİLİMİZDİR
VARIMIZ, VARLIĞIMIZ - ANA DİLİMİZDİR
Gülara YENİSEY
Dünyanın ən əski dillərindən olan Türkcəmiz sal qayalardan sızıb gələn, sərt daşlardan süzülüb axan su kimi min illərin süzgəcindən keçərək günümüzə gəlmiş, səslənişi ilə qulaq oxşayan, əngin söz dağarcığıyla bilimlərə qapı açan duru, duru olduğu qədər də diri bir dildir.
**Türk dilindən söz edilən indilik əlimizə çatan ilk yazı M. Ö. 659 ilinə aid Hunları qonu alan Çin bəlgəsidir. Ancaq Türk dilinin çox daha əski olduğuna dair ciddi araşdırmalar vardır. Şumer öncəsi dönəmə aid ön-Türkcə üzərinə yerli, yabancı çeşidli araşdırmaçılar çox yönlü incələmələr aparmaqdadırlar. Türkcənin 2000-2500 illik tarixi dönəmlərini
aşağıdakı cizəlgədə göstərildiyi kimi dönəmlərə bölə bilərik : İlk Türkcə ^ Ana Bulqarca Ana Türkcə Əski Bulqarca Əski Türkcə Orta Bulqarca Orta Türkcə Çuvaşca Yeni Türkcə Ana Bulqarca - Ana Türkcə dönəmi yaxlaşıq 1-ci – 6-cı yüzillərə aiddir. Ana Bulqarca Qaradənizin quzeyində və quzey Qafqazda yaşayan Bulqar Türklərinin dili idi. Çuvaşca dışında qalan bütün Türk dillərinin anası olaraq düşünülən Ana Türkcədə bir çox səslik dəyişimləri olmuşdur. Əski Bulqarca - Əski Türkcə dönəmi yaxlaşıq 6-cı – 13-cü yüzillərə aiddir. Ana Bulqarcadan çıxan Tuna Bulqarcası 679-cu ildə Asparuhun öndərliyində Tuna çayını keçərək yurd quran Bulqarların dili idi. Əski Türkcəyə aid Orxun yazıtları Türk Xaqanlığının ortaq dil biçimini göstərir. Hər nə qədər Orxun türkcəsinin Qıpçaqca və Uyğurcadan öncə gəlsə də Oğuzların atalarının dialektinin basqın olduğu sanılır. Əski Oğuzcanı, Ön Okların, Aral və Sırdərya boylarının dilini Kaşqarlı Mahmud araşdırıb tanıtmışdır. Orta Türkcə dönəminə aid Səlcuqlu Türkcəsi Osmanlı və Azərbaycan Türkcəsinin anasıdır. Orta Oğuzcanın yazılı örnəklərini Səlcuqlular dönəmində 13-14-cü yüzillərə aid əsərlərdə görürük. İbni Mühənna sözlüyü, Həsənoğlunun (ölümü 1261) şeirləri, Bəlxdə doğulub Konyada ölən Mövlananın az saydaki Türkcə şeirləri, Kitab-əl-Fəraiz və Behcətət-ül hadaik (nəsr bölümü) Doğu Oğuz vəya Əski Xorasan Türkcəsi adı altında toplana bilər. Batı Oğuz Türkcəsinə örnək olaraq : Sultan Vələd (1226-1312) və Yunus İmrəni (1240-1320 ?) 13-cü yüzil yazarı olaraq göstərə bilərik. 14-cü yüzilə aid əsər isə çoxdur. Gülşəhri: Məntiq-üt Təyyir, Aşıq Paşa*12272-1333) : Qəribnamə, Məsud: Süheyl ü Növbahar(1350), Kəlilə və Dimnə, Fərhəngnamə çeviriləri, Fəxri: Xosrov Şirin, Yusif i Məddah: Varka və Gülşah. Hinduşah Naxçıvaninin Sihaül Əcəmə 1330-da hazırlanmışdır. Əbdülqadir Marağayi (Marağa 1353-Herat 1435), Şah Qasım Ənvar (Sərab 1356- Hərcürd 1434), Fəzlullah Nəimi (Astrabad 1339- Şirvan 1393) tərəfindən yazılmış az sayda şeirlər qalmışdır. Qazi Burhanəddin ilə Nəsiminin divanı vardır. Anadoluda Germiyan, Aydın, İnanç, Menteşe və Çandaroğulları bəyliklərində dini qonularda çevrilər edilmişdir. Orta Türkcə dönəmindən Yeni Türkcəyə keçiş 15-ci yüzilin ortasında siyasi öndərliyin Səlcuqludan Osmanlıya keçməsi ilə baş verir. Satndartlaşdırılmış Osmanlı yazı dilinin ən gözəl örnəyi 85 şairin şeirlərinin toplandığı 1437-ci ilə aid Məcmutün-nəzair əsəridir. Burada Nəsimi, Həsənoğlu, Sultan Əhməd ibn Veys kimi şairlərin şeirlərinin dönəmin Türkiyə Türkcəsinə uyğunlaşdırıldığı görünməkdədir. Yeni Türkcə dönəmində doğuda Uyğurca yazı dili və Karayca dışında Qıpçaq yazı dili sona çatmış, Cağatayca isə Türkistan və İdil-Ural Türklərinin ortaq yazı dili olaraq yüzilimizə qədər gəlmişdir. Türkcəmiz özəlliklə əski və orta dönəmlərdə doğal gəlişmə sürəcini sürdürməklə birlikdə kimi zaman yadelli işğalçılar (Moğol istilası vb.) üzündən, çox vaxt da ulusal bilincdən (milli şüur) yoxsun yönəticilərin yaramaz siyasətləri nədəniylə geriləmə, daralma, xor görülmə evrələri də yaşamışdır. Türkcəyə edilən bu haqsızlığa Kaşqarlı Mahmud hələ 1074-cü ildə Bağdadda yazdığı `Divanü Lüğət-it-Türk` əsəri ilə qarşı çıxmış, Türkcəni Ərəb dili qarşısında savunmuşdur. Kaşqarlıdan 350-400 il sonra Əlişir Nəvai Türkcəyə olan zülm və haqsızlıqlara qarşı hayqırış nitəliyindəki `Mühakimətül Lüğəteyn` əsərində Türk dilinin Farsca qarşısındakı üstünlüklərini, semantik zənginliyini, söz dağarcığı bolluğunu, anlam çeşidliliyini ortaya qoymuşdur. Nəvai `Ədəbiyyatda Türkləri tək millət halına gətirdim` deyərək bu əsərinin ulusu üçün olan yararının da boyutunu göstərmişdir. Türk dilinin önəmini, dil birliyinin vacibliyini vurğulayan bir başqa olay Anadolu bəyliklərindən olan Karamanoğullarindan 3-cü hökmdar Karamanoğlu Mehmet Bəyin 13 May 1277-ci ildə dövlət dairələrində, küçə-bazarda Türkcədən başqa dildə danışmaği yasaqlayan fərmanıdır. Fərmanın mətni beləydi : `“Şimden girü hiç kimsənə kapuda və divanda və məclis və seyranda Türki dilindən gayri dil söyləməyə”. Əski dönəmlərdə Ərəb, Fars dilinin basqılarından, Moğol yayılmasının dilimiz və kültürümüz üzərindəki olumsuz etkilərindən zərər görən Türkcəmiz özəlliklə son yüzillərdə Rus basqısı arlında dağıdıcı etkiyə uğramışdır. Rusların yürütdükləri siyasət sonucunda ortaq Türk əlifbası, ortaq Türk yazi dili dağıdılaraq param-parça edilmiş, bir birindən fərqli, ayrı-ayrı yerəl yazı dilləri yaradılmışdır. Beləliklə Türk dilləri arasındakı qarşılıqlı ilişkilər kəsilmiş, bir birindən qopuq adacıqlar biçiminə salınan Türkcə doğal gəlişim seyrindən çıxaraq anarşik bir duruma gətirilmişdir. Olumsuz etkiləri tərsinə çevirib yenidən ortaq Türk əlifbası, ortaq Türk yazı dilinin qəbul edilməsi qonusunda çalışmalar başlamalıdır. Son dönəmlərdə yaranmış söz, qavram, termin qarışıqlığının və bunun sonucunda Türk xalqlarının bir birindən uzaqlaşması, bir birini anlaya bilməməsi kimi olumsuzluqlardan qurtulmaq üçün ən qısa zamanda Türk Dünyası Dil Qurumu yaradılmalı, bu ortaq platform aracılığıyla çeşidli Türk bölgələrindəki aydınlar,ədəbiyyatçılar, dilbilimçilər arasında eşgüdüm (koordinasiya), iş biriyi, əl birliyi, ən önəmlisi də dil birliyi sağlanmalıdır. Çağımız bilişim (informatika) çağıdır. Hər keçən gün yeni qavramlar yaranır, bilimin gəlişməsiylə yeni-yeni sözlər ortaya çıxır. Bu sözlərin çoxu yabançı dillərdən olduğu kimi dilimizə girirlər. Çox əski çağlarda yeni söz yaratma yetkisi ancaq Qamlara aid idi. Yüksək bilgəlik düzeyinə ərmiş olan bu insanlar əngin bilgiləri və gəlişmiş estetik zövqləri ilə gərəksinim yarandıqca yeni sözlər yaradır, ulusa sunurdular. Günümüzdə bu `söz yaratma` yetkisi ancaq belli qurumlara aiddir. Türkiyədə Türk Dil qurumu bəlli aralıqlarla yaradılan yeni sözləri xalqa tanıtmaqdadır. Çox vaxt xalq bu sözləri asanlıqla mənimsəyir, bəzən isə çox yapay (süni), quru, soyuq gördüyü sözlərə qanı qaynamaya, mənimsəməyə bilir. Bunun qarşısını almaq üçün xalqın səsini dinləmək, aydınlara qulaq asmaq gərəklidir. Bunun ən gözəl örnəyi Türkiyədə bilişim alanında görülmüşdür. Prof. Dr. Aydın Köksal son 40 il içində `bilgisayar, bilişim, bilgi işləm` vb. bunun kimi 2500 sözün yaradıcısı olaraq Türk bilişim alanına, gənəl olaraq Türk dilinə böyük qatqılarda bulunmuşdur. Bu örnək yeni sözlər yaradarkən o alana aid uzmanın görüşlərindən, düşüncələrindən, önərilərindən yararlanmanın nə qədər önəmli olduğunu da göstərməkdədir. 15.02.2011
Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,
Türkün dili
Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,
Özgə dilə qatsan, bu əsil dil əsil olmaz.
Öz şerini farsa, ərəbə qatmasa şair,
Şeri eşidənlər, oxuyanlar kəsil olmaz.
Pişmiş kimi, şerin də gərək dad-duzu olsun,
Kənd əhli bilirlər ki, doşabsız xəşil olmaz.
Sözlər də cəvahir kimidir, əsli bədəldən
Təşxis verən olsa, bu qədər zir-zibil olmaz.
Şair ola bilməzsən, anan doğmasa şair,
Missən, a balam, hər sarı köynək qızıl olmaz.
Ötməz, oxumaz bülbülü salsan qəfəs içrə,
Dağ-daşda doğulmuş dəli ceyran həmil olmaz.
İnsan odu tutsun bu zəlil xalqın əlindən,
Allahı sevərsən, belə insan zəlil olmaz.
Hərçənd Sərabın südü çox, yağ-balı çoxdur
Baş ərşə də çatdırsa, Sərab Ərdəbil olmaz.
Millət qəmi olsa, bu cocuqlar çöpə dönməz,
Ərbablarımızdan da qarınlar təbil olmaz.
Məndən də nə zalım çıxar, oğlum, nə qisasçı,
Bir dəfə bunu qan ki, ipəkdən qəzil olmaz.
Düz vaxtda dolar taxta-tabaq ədviyyə ilə,
Onda ki, nənəm sancılanar, zəncəfil olmaz.
Fars şairi çox sözlərini bizdən aparmış,
Sabir kimi bir süfrəli şair pəxil olmaz.
Türkün məsəli, folkloru dünyada təkdir,
Xan yorğanı, kənd içrə məsəldir, mitil olmaz.
Azər qoşunu qeysəri-Rumi əsir etmiş,
Kəsra sözüdü, bir belə tarix nağıl olmaz.
Bu Şəhriyarın təbi kimi çimməli çeşmə,
Kövsər ola bilsə, demirəm, Səlsəbil olmaz.
1969 Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)
