Hilal Kanada
Anadili insanoğlunun varlığı, kimiliyidir. Bu qısa sözün içinde insanın yaşamının bütünlüyü yér alır. Her bir dil anlaşma, bağlaşma(irtibat) aracı olabiler,
ancaq anadilinin yérine oturabilmez. Anadili insanın duyqu-düşüncesini, bir anlamda yaşamını, kişiliyini(şexsiyetini) besleyib bellirtmekle oluşma, gelişmesini de saqlar.
Anadili toplumun kültürel deyerlerinin daşıyıcısı olaraq tarixsel belleyini(hafizeseni) yétişdirib, tekniksel, bilimsel, senetsel, geleneksel ilkelere dayalı uyqarlıq(medeniyet) qurma temelini ulus olma süreci ile qoşut(paralél) sürdürer. Dünyada uyqarlıq yaradmış özdili olmayan héç bir ulus tapılmaz. Anadili ulusların, toplumların géçmişinin uyqarlığı, bugününün kültürü, geleceyinin gösterimci(vizyonucu) yoludur.
Uşaq doğuşdan qabaq ana qarnında dil öyrenmeye başlar. Anadil, bilincaltı duyqu, düşünce yolu ile anadan uşağa géçdiyinden en hasad öyrenilen dil sayılır. Dünyaya yéni gelen uşaq ile anadilinden başqa bir dilde onunla danışılsa, bu, uşağın dil öyreniminde, göre bilmeyeceyimiz axsaqlığa yol açar. Olsun, birisi uşaqlıq çağından éşid düzéyde iki-üç dil ile déyeleksiz(lehcesiz) danışsın. Ancaq, araşdırmalara göre her kes, yalnız bir dili daha doğru-düzgün bilib, bu dilde de düşünmeden –dil özlüyünde düşünce dir-, duraqsamadan, yanlış yapmadan yada yanlış yapma duyqusu olmadan danışar. Bu da her kesin öyrendiyi öz andilinidir. Anadil üstdil olaraq düşünce dizgesi(sistemi), başqa diller ise bu dizgeye bağlı olan düzen(nizam) sayılırlar. Andili öyrenimi bilincaltı olduğundan insanın duyqusu ile özdeş(éyni) olub, toplum-ulus düşünüşünü biçimlendirer(formalaşdırar).
Bir sıralarına göre anadili uşağın körpelikden danışdırıldığı, danışmağı öyrendiyi, éğitim(telim) gördüyü dildir. Yalnız, bu sözün ne qeder doğru olub-olmadığı bir sıra olqulardan(faktlardan) asılıdır. Bunların başında toplum ile kültür éle de "ırq" ayrılığı olub-olmamadığı dayanır. Kültür örneyi: Afrıqa ölkelerinde birinci, éğitim dilleri inglis, fransız dili olan bir çox ölke, toplumlar var, ancaq bunların héç birisi ingils yada fransız duyqu-düşüncesi daşımayır. Démek bunlarda oluşan kültür başqa dilin -özlerinin unudduqlar dilin- üzerine qurulub, indi de danışdıqları ingilisce, fransızca özdillerinin çévrisi kimi qullanmaqdadır. Irq örneyi: Déyelim, bir çinli uşağı körpelikden aparıb Afrıqada, Avrupada bir yérli ayilede böyüdürler. Bu uşaq anlayacağı çağdan başqaları ile ferqlendiyini görüb, başqalarının ayrı séçkilikleri, aşağılayıcı davranışları olmasa béle, özünü başqa gördüyünden, iç güveni( nefs étimadı) deyişik kompleksler ile qarışaraq duyqu-düşünceleri olumsuz étkilenib, yérli olmaq, toplumun bir parçası olmaqda sorunlar yaşayaraq ortaq deyerleri başqaları kimi yaşayıb paylaşamaz.
Anadili, bedendeki can kimidir, diridir, yaşayır. Can bedenden çıxandan sonra dinsel inanışa göre ruhu yaşar qalır. Bir toplumun-ulusun dili elinden alınsa o toplum öler, qalan ise géçmişinde qurduğu uyqarlığı -ruhu- olar. Bu da yoxsa, onda yér üzünde héç neyi qalmaz. Sümerleri, Mayaları, Aztekleri uyqarlıq quranlar, yüzlerce batıb aradan géden, adları béle qalmayan toplumları da uyqarlıqları olmayanlar kimi göstermek olar.
Eritmeçilik (asimilasiyon) siyasetine boyun eyen toplumlar, menevi soyqırıma uğrayırlar. Bu, fiziksel soyqırımdan da qatıdır. Fiziksel soyqırımda qulluq yoxdur, menevi soyqırımda insanlar qul olurlar, öz toplumlarına qarşı qullanılırlar. Bélesine onların gücüne güc qataraq öz géçmişlerini de isteyerek unudmaqla bir yolluq tarixden silinib yox olurlar.
Anadili, quşaqların(nesillerin) zéhniyetinden süzülüb geldiyinden ulus olma, ulusal boyutlu düşünce, felsefenin de başlanqıcı sayılar. Dünya görüşünü oluşduran anadilidir, bu üzden de insanların davranışlarını anadillerine bağlasaq héç de yanlış sayılmaz, Xalq arasında "qanındadır yada qanyaddaşındadır" déyimi(istilahi) éle bunu açıqlayır. Türklerin xoşgörülü, arı(saf) olmaları, kin beslememeleri, başqa xalqların da başqa özellik daşımaları bundan ileri gelir. "Menim dilim ölen déyil, başqa dile çönen déyil", sözü Günéy Türkünün duyqularını coşdurub, dirilik remzine çévrilibse, bu onun en modérn biçimde azadlıq isteyini dile getirmekle insan haqlarının, yaşam haqının qorunmasının harayıdır. Anadili savaşdır, barışdır, qazancdir, sévgidir, varoluşudur. Harda yaşadığımızdan asılı olmayaraq bu sévgini UŞAQLARIMIZDAN esirgememeliyik, bu onların doğal haqqıdır.
